Wat leuk! Een interview in NRC Handelsblad met Oekrainse Bassie president Poroshenko. Superkritisch interview. Want hier lezen we dat GeenPeil koren op de molen van Putin is, en dat men vooral moet kiezen met dode Oekraïners in het achterhoofd die hun leven hebben gegeven voor Europese waarden. Hartstikke fijn natuurlijk, dat wij met Oekraïne zo’n onvoorwaardelijke bondgenoot hebben voor “onze Europese waarden”. Is dit werkelijk hoe het zit, of is dit interview het gevolg van een journalist met te weinig kennis van zaken en tegelijkertijd iets teveel persoonlijke aversie tegen GeenPeil?
Allereerst is het goed te beseffen dat voor deze regio de NAVO niet los kan worden gezien van de EU. Dat de NAVO is opgericht als verzekering tegen Rusland hoeft geen verder betoog. Dat het missile defence (“ja we zetten een raketsysteem in uw voormalige achtertuin maar het is niet tegen u gericht hoor!”) – project door Rusland werd opgevat als een potentieel offensief NAVO-project eveneens. De EU behoeft waarschijnlijk wat meer uitleg.
Zoals VU-collega Diesen betoogde in zijn (overigens zeer lezenswaardige) dissertatie vorig jaar: door het opstellen van acquis waaraan nieuwe lidstaten moeten voldoen, bepaalt de EU voor zichzelf de standaard en dus ook wie er mee mag spelen. Hieruit is al vroeg duidelijk geworden (en dit geldt ook voor de NAVO) dat Russisch lidmaatschap en dus volledige samenwerking met Rusland nooit de intentie is geweest en ook nooit zal worden. De voormalige satellietstaten van Rusland daarentegen zijn relatief snel zowel EU als NAVO lid geworden.
De NAVO en EU zijn dus nooit bedoeld als vehikel van samenwerking met Rusland maar eerder als verzekering tegen. Hierdoor hebben deze beide organisaties zich een bepaalde onderhandelingsattitude eigen gemaakt die gebaseerd is op twee facetten (1) geruststellen van Rusland (‘nee, dat raketschild is niet tegen u meneer’) gecombineerd met (2) deterrence door het samenklonteren van militaire en monetaire belangen.
Deze houding van het Westen, en de onvermijdelijke Russische reactie hierop, wordt eveneens gesignaleerd door John Mearsheimer in het artikel in Why the Ukraine Crisis is the West’s Fault. Hij gaat een paar stappen verder door te constateren dat het Westen een lange geschiedenis heeft in Oekraïne en diverse pogingen heeft ondernomen om deze om te bouwen tot Westerse enclave aan de Russische grens. Dat de regio altijd onderdeel is geweest van invloedssferenspanning, dat moge duidelijk zijn.
Nogal wiedes dat Oekraïne nu vooral naar het Westen kijkt en zich zo pro-EU en pro-NAVO als mogelijk opstelt. Er zijn immers door het Westen wel bepaalde verwachtingen gewekt. Laten wij wel wezen, bepaalde Europarlementariërs schroomden niet om zich de Euromaidan-betoging in Kiev politiek toe te eigenen – bedenk welke argwaan er gewekt zou worden wanneer leden van het Kremlin opstandelingen op het Plein in Den Haag even “een hart onder de riem” komen steken. Maar onderschat tegelijkertijd niet welke verwachtingen dit wekt bij de partij (in dit geval de Euromaidan) die internationale steun krijgt.
Kiev keek daarom vorig jaar ook met puppy-ogen richting Brussel om te kijken hoeveel die beloftes waard zijn. Iets wat zich onder meer vertaalde in NAVO-steun voor het Oekraïense leger, en financiële steun vanuit de EU. Geopolitiek wordt deze steun in Moskou vertaald naar de Westerse versie van “groene mannetjes”: officieel heeft Brussel er niets mee te maken, en is Oekraïne volledig zelfstandig en soeverein maar onderhand weet iedereen wel beter. Je kunt hier van vinden wat je wilt en uiteraard zijn bij deze lezing de nodige kanttekeningen te maken, maar dat neemt niet weg dat Putin het wel zo opvat (en er dus ook naar zal handelen).
Tegelijkertijd weten veel Europese hoofdsteden (en sinds MH17 ook de Nederlandse parlementariërs in Den Haag) dat Kiev zelf ook niet altijd te vertrouwen is. Dus hoe pro-EU is Poroshenko nu eigenlijk? In principe is de man op hetzelfde eiland gekweekt waar alle andere Bassies vandaan komen: hij heeft zijn vermogen vergaard in de chocolade-industrie (ok ok, en een beetje witwassen van Sovjet-geld) en wordt ook wel eens liefkozend ‘koning Chocola’ genoemd. Goed bevriend met Victor Pinchuk, een oligarch (al ziet hij zichzelf liever als een “zakenman en filantroop”) die ooit voor 2 miljard dollar het duurste huis in London kocht. En hey, wie is zijn beste vriend? Jazeker, het sociaal-democratische geweten van Groot Brittannië: Tony Blair (over Blair zijn vermogen om op te duiken in duistere oligarchische en autoritaire kringen verscheen op TPO eerder dit artikel), maar dat komt natuurlijk omdat het van die filantropen onderling zijn. Mooie mensen zoeken elkaar op, zullen we maar zeggen.
Hoewel de huidige Wikipedia-pagina van Poreshenko hem beschrijft als een “pragmatische pro-EU politicus, die tegelijkertijd de banden met Rusland hoopt te verbeteren.”, mag iedereen hier zo zijn gezonde bedenkingen bij hebben. De man heeft tenslotte 350 referenties in de WikiLeaks-cables, veelal niet positief. Vader Poroshenko stond namelijk vooral bekend om zijn criminele connecties, en zoonlief werd vooral geroemd voor zijn vermogen om altijd en overal geld vandaan te toveren. Misschien ook de reden waarom hij in NRC zegt liever politieke dan financiële steun te ontvangen, de man staat tenslotte al in de Forbes-lijst. Politieke steun in binnenland is immers te koop of vergaart hij via zijn eigen privé-propaganda kanaal (5e kanaal, bekend om anti-Russische propaganda) alleen zou het fijn zijn als die Westerse landen ook een handje meehelpen. Klinkt niet als een rasdemocraat. Toch kreeg NRC het voor elkaar hem wel zo te laten klinken.
Poroshenko is een typische Oekraïense politicus. Zakenman, dol op handjeklap die op een goede dag besloot de politiek in te gaan – omdat het enige wat mannen met heel veel geld op een gegeven moment tegenhoudt de wet is. Dus kun je maar beter de politiek ingaan zodat je die wetten zelf kunt maken. Macht gaat boven ideologie.
Veel politici, en aan het NRC artikel te zien: ook de nodige journalisten, geloven nog in het achterhaalde modernistische idee van transitie. Een normatieve theorie die veronderstelt dat democratie het automatische eindstation is van elke autocratie. Het enige wat men hiervoor hoeft te doen (om net zo awesome als ons, verlichte Westerlingen, te worden) is een paar eisenlijstjes afvinken en klaar is Kees.
Bovenstaande geeft al weer dat die realiteit een stuk grimmiger is: de politieke cultuur is niet zo snel 180 graden te draaien. Iets wat wij zelfs binnen de EU al eerder hebben gezien: op papier wisten Griekenland en Italië prima aan de eisen te voldoen, maar hielden ondertussen vast aan hun eigen politieke cultuur die toch verschilt van wat “wij hier in Nederland” vinden wat politiek zou moeten zijn.
In Nederland (maar ook in Scandinavische landen) leeft vaak de veronderstelling (heel lief) dat politici primair de politiek ingaan vanuit ideologie, terwijl in Zuid- en Oost Europa vaak een elite toetreedt tot de politiek omdat ze iets voor hun eigen clan gedaan willen hebben. Een verschijnsel wat in de literatuur bekend staat als mixed authoritarianism. Veel post-autoritaire regimes transformeerden in nieuwe regimes die verkiezingen houden, Westerse instituties aannamen en een“democratie” werden, maar tegelijkertijd systematisch democratische kernwaarden aan hun laars lappen.
Dit is wel belangrijk om in het achterhoofd te houden wanneer je landen laat toetreden tot een waardegemeenschap (wat de NAVO en EU beiden zijn), die is gebaseerd op een zeer Westers normatief ideaal van liberale democratie en vrije markt. Dit is niet gebeurd met een simpele acquis. Het belangrijkste punt is vooral is dat wij als het Westen Oekraïne (maar ook de stans) niet moeten dwingen om te kiezen tussen “het Westen” of “Rusland”. Zeker gelet op (nog redelijke) monopolie van Rusland op gas in de regio, is dit een strijd die we hoe dan ook zullen gaan verliezen.
De arrogantie van het Westen dat met een beetje democratie hier, en een beetje vrije markt daar landen die jarenlang onder een autocratisch-communistische juk hebben geleefd wel zouden kunnen schapen richting Ons Verlicht Evenbeeld van Democratie en Vrije Markt wordt momenteel duur betaald.
Tegelijkertijd, en Poetin’s meedogenloos beleid versterkt ons in de eigen aanname, hebben wij ons (net als Poetin overigens) opgesloten in een patstelling: want als wij het niet doen, doet hij het wel. Dit maakt, zoals wel vaker het geval in een patstelling (in game theory bekend als ‘chicken game‘), het beleid van zowel het Westen als Rusland tomeloos hypocriet. Juist in een situatie van extreme tegenstellingen werken alleen nog maar zwart-wit-argumenten waarbij beiden partijen elkaar een splinter verwijten maar de eigen balk in het oog voor het gemak vergeten.
Niets van deze achtergrond (overigens grotendeels vorig jaar opgeschreven in een blog) kwam terug in het interview met NRC. Sterker nog: het is nog maar de vraag in hoeverre mensen een beeld hebben van Oekraïne die verder gaat dan “zielig land, gefeut door Rusland. Rusland is stom, dus Oekraïne is OK”.
Poroshenko mocht tenslotte kritiekloos wapperen met zijn EU vlag in de papieren krant, zonder geconfronteerd te worden met zijn ondemocratische acties in eigen land. Of het nou een resultaat is van naïviteit of intellectuele luiheid, is dit toch iets wat je niet bij een journalist zou mogen verwachten.
Meest verbazingwekkende is dat het interview vooral de discussie omtrent GeenPeil wilde sturen, in plaats van voorzien van interessante, frisse, nieuwe invalshoeken die de binnenlandse discussie zou kunnen aanjagen. Wat dat betreft lijken sommige media dus graag mee te willen deinen met de zwart-wit-patsstelling tussen Washington en Moskou, en willen hier zelfs met alle liefde nog een schepje bovenop doen. De vraag is of met deze simplistische kijk de Nederlandse én Oekraïnse democratie is gebaat.
Praten over Europese waarden en democratie, maakt je tenslotte nog geen Europese democraat. Een Bassie met een vlag met 28 sterretjes is nog altijd gewoon een Bassie met een vlag met 28 sterretjes.
