Recensie

Een onoplosbaar probleem: politieke partijen hebben te veel macht

15-11-2016 17:28

Waar het precies mis is gegaan tijdens het lidmaatschap van Arnout Maat van de Jonge Democraten is niet helemaal duidelijk. Ooit zat Maat in het bestuur van deze D66-jongeren maar nu is hij partijloos. Principieel waarschijnlijk, want van zijn hand verscheen onlangs een kritisch boek over politieke partijen: De Particratie: over de verstrekkende macht van onze politieke partijen. Hoogleraar en TPO-columnist Meindert Fennema kwam hoogstpersoonlijk langs in de Amsterdamse boekhandel Scheltema om het eerste exemplaar in ontvangst te nemen.

arnout-maatDe stelling van Maat is dat Nederland niet zozeer een democratie is waar het volk het voor het zeggen heeft, maar eerder een particratie waarin politieke partijen aan de touwtjes trekken. Volgens Maat is deze kwestie onderbelicht in de discussie over de crisis in de democratie. In een particratie hebben partijen het laatste woord in de besluitvorming. Nederland kan hooguit een democratische particratie genoemd worden, waarbij de partijen hegemoniale macht bezitten en de kiezer die partijmacht door te stemmen slechts kan ondersteunen.

De Nederlandse particratie

Het eerste deel van dit boek bestaat uit een theoretisch betoog over de geschiedenis van de Nederlandse politiek en welke rol politieke partijen daarin hebben gespeeld. Maat schetst dat het Nederlandse kiesstelsel eigenlijk uit zowel democratische, aristocratische als particratische elementen bestaat. Wie er in Nederland in bijvoorbeeld de Tweede Kamer wordt gekozen, is afhankelijk van politieke partijen: zij zijn daarin bepalend. Burgers kunnen alleen stemmen op kandidaten die door de partijballotage zijn gekomen.

Dit maakt dat kandidaten in Nederland niet echt onafhankelijk zijn, aldus Maat, want ze zijn vooral volgelingen van hun partij en niet zozeer onafhankelijke denkers. Ze moeten zich weliswaar verantwoorden naar de kiezer, maar de verantwoording is in de eerste plaats intern: naar de eigen partij want die bepaalt of de politicus een nieuwe periode gekozen kan worden. De verantwoording van politici vindt sowieso via partijlijnen plaats en niet via individuele politici.

De totale mislukking van D66

Elk probleem vraagt om een oplossing en dat is dan ook het tweede deel van dit boek: pogingen de particratie te doorbreken, de macht van partijen te laten afnemen en burgers meer directe zeggenschap te geven. Maat bespreekt dit aan de hand van slechts één casus, maar wel een hele belangrijke: de opkomst van D66, ooit opgericht om het politieke stelsel “te laten ontploffen” en burgers meer zeggenschap te geven met bijvoorbeeld referenda en meer gekozen in plaats van benoemde bestuurders.

Maat laat zien wat iedereen inmiddels weet: D66 mislukte in dit opzicht en werd zelf onderdeel van het establishment. Maat trekt hieruit de conclusie dat de particratie van binnenuit niet te doorbreken is. Er is bij gevestigde partijen sprake van institutioneel conservatisme: men wil geen maatregelen nemen die de eigen macht inperken. Ook hebben nieuwe partijen de neiging uit eigenbelang te institutionaliseren en niet op te komen voor meer macht voor burgers. Ze zijn al snel onderdeel van het systeem geworden.

Is er een oplossing?

En zo schrijft Maat een nuttige analyse, maar blijft de lezer radeloos achter: wat is de oplossing van dit probleem? Sommige partijen beloven momenteel zich in te zetten voor meer directe democratie. VNL en Forum voor Democratie roepen in koor dat er meer referenda moeten komen, zoals ook de PVV dat al langer wil. Maar als we het boek van Maat lezen kunnen we voorspellen dat dit soort plannen weinig waard zijn: als deze partijen straks gekozen zijn, hebben ze ook andere belangen gekregen. Ze voeren democratische vernieuwing nooit echt door.

Daarmee is de particratie een onoplosbaar probleem geworden. Het zit er in Nederland simpelweg niet in dat de Tweede Kamer voorstellen aanneemt om meer bestuursfuncties door burgers te laten kiezen. Partijen hebben er geen belang bij. Als burgers willen dat ze meer macht krijgen en er meer directe democratie komt, zit er niets anders op dan lid te worden van politieke partijen en zo het institutionele conservatisme van partijen te doorbreken. Maar het risico blijft natuurlijk dat ook deze nieuwe leden liever op het pluche plaatsnemen dan deze oneindige interne discussie te voeren.