Politiek links heeft een problematische relatie met Joden, vooral met de Joodse staat Israël. En niet pas sinds kort. Een blik achterom leert ons het volgende.
De revolutionaire arbeidersbeweging, van oudsher diepgeworteld in Duitsland, is nooit vies geweest van anti-Joodse stereotypes. Het meest voorkomende cliché was dat van de ‘Joodse kapitalist’. De stichter van dit antisemitisme was niemand minder dan Karl Marx, de aartsvader der ontrechten, in hoogsteigen persoon. Zijn publicaties bevatten veel anti-Joodse citaten die voortdurend verwijzen naar ‘de Jood’ als sjacheraar en handelaar.
Marx, die zelf uit een familie van Joodse rabbi’s afkomstig was, laat er weinig twijfel over bestaan hoe hij over Joden denkt. In een brief aan Friedrich Engels uit 1862 noemt hij de Joodse socialist Ferdinand Lasalle, de oprichter van de Allgemeine Deutsche Arbeiterverein, een voorloper van de Duitse SPD, zelfs “der jüdische Nigger Lassalle“.
Nadrukkelijk wijst hij een Joodse staat af. In zijn essay Zur Judenfrage uit 1843 betoogt hij veelzeggend: “De chimerische nationaliteit van de Jood is de nationaliteit van de koopman, van de geldmens in het algemeen.”
Voor socialisten zou de Judenfrage vanzelf worden opgelost in de socialistische samenleving. Een nationaal Joods streven werd van meet af aan door politiek links afgekeurd. Onder Stalin werd in 1934 weliswaar plaatselijk Joods zelfbestuur ingevoerd in de Joodse autonome Oblast Birobidzjan, maar uiteindelijk bleken plannen om daar een ‘Rood Zion’ te verwezenlijken niet levensvatbaar.
In de periode tussen de beide wereldoorlogen was het antisemitisme geen constituerend bestanddeel van politiek linkse programma’s, maar het dook af en toe wel op. Ruth Fischer, bijvoorbeeld, zelf gedeeltelijk Joods en lid van het Centraal Comité van de Kommunistische Partei Deutschlands, eiste tijdens een rede in 1923: “Trap de Jodenkapitalisten neer, hang ze op aan de lantaarns, loop ze onder de voet!”
De Duitse partijcommunisten probeerden op deze manier stemmen van het kleinburgerdom te winnen en gebruikten hierbij zo nu en dan anti-Joodse stereotypes. Veel gehoorde leuzen waren: ‘Beursjoden’, ‘Joods financieel kapitaal’, ‘Joodse gangsters’ of ‘Joodse intriganten’.
Was de anti-Joodse houding van politiek links vooral gemotiveerd door het concept van de ‘Joodse kapitalist’, de nationaalsocialisten en hun trawanten voegden hier het aspect van de ‘Joodse bolsjewist’ aan toe.
Het is waar, in de begindagen van de bolsjewistische revolutie bevonden zich bovengemiddeld veel Joden in de rode gelederen. Echter, er waren in Rusland meer Joden gekant tegen het bolsjewistische experiment en die zaten bij de sociaalrevolutionairen, de Mensjewiki en, uiteraard, bij de religieuzen.
Kortom, Joden werden door zowel links als rechts in de tang genomen – al was de houding ter rechterzijde onmiskenbaar veel dodelijker.
Na de oorlog was het eventjes niet bon ton om Joden te bekritiseren. Stalin, de Realpolitiker, erkende Israel zelfs drie dagen na de onafhankelijkheidsverklaring in 1948. Deze welwillendheid duurde echter niet lang. In Midden- en Oost-Europa werden Joden kort na de oorlog alweer onder vuur genomen. De campagnes van Stalin en zijn kameraden richtten zich nadrukkelijk tegen het ‘zionisme en kosmopolitisme’, waarbij anti-Joodse clichés niet werden geschuwd. Door deze pseudorevoluties trachtte Stalin zijn bewind te versterken. Als zondebokken waren Joden opnieuw gefundenes Fressen.
Maar niet alleen linkse dictaturen maakten gretig gebruik van anti-Joodse stereotypes. Na de zesdaagse oorlog in 1967 liet ook het toekomstige links-liberale establishment er geen twijfel over bestaan hoe men over het Israelisch-Arabisch conflict dacht: ‘zionisme is fascisme’, kraaiden hordes vermeende antifascisten en linkse studenten van de daken. Met maoïstisch vuur ging de avant-garde de oude vertrouwde vijand te lijf. Tot de strijdkreten van Duitse 68’ers behoorde: ‘Schlagt die Zionisten tot, macht den Nahen Osten rot!’
Dat Joden voor politiek rechts een geliefd projectievlak voor allerlei ellende waren is over het algemeen bekend. Maar dat ook politiek links een lang, zij het eerder ondergronds, antisemitisme kent, maakt geen deel uit van de algemene ontwikkeling. Socialisten moesten doorgaans weinig hebben van het Jodendom of van een Joodse staat.
En nu? Zonder overdrijving mag men stellen dat links zich een waardige erfgenaam van deze traditie toont.
