Hoe kan het dat een uitspraak van de burgemeester van Rotterdam zich als een virus over de wereld verspreidt? En hoe kan het dat zoveel mensen wereldwijd enthousiast zijn over de uitspraken van Aboulateb? Een analyse vanuit massapsychologisch perspectief.
Het is geen nieuws dat nieuws over de aanslagen op Charlie Hebdo zich ultrasnel over de wereld verspreidde. Die dingen gebeuren dankzij het ‘wandelende web’, dat is ontstaan omdat hele volksstammen wereldwijd in het bezit zijn van smartphones of tablets, waardoor zij 24/7 online zijn. Dit wandelende web kun je zien als een wereldwijd brein, een virtueel brein dat bestaat uit alle mensen die door hun apparaten met elkaar verbonden zijn. In het geval van de aanslag op Charlie Hebdo heeft dit virtuele brein een rauwe golf van emotie verspreid, die een stemmingsverandering veroorzaakte. Daarbij zijn veel mensen geïnfecteerd.
Anders gezegd: de rauwe golf van emoties die de aanslag op Charlie Hebdo wereldwijd veroorzaakte, is een besmettelijke uitbraak, een emotionele epidemie die het publieke debat overheerst. In dat debat staat het gegeven centraal dat de aanslagplegers in Parijs het moslimgeloof belijden.
Terwijl de emotionele epidemie nog heftig woedt, geeft burgemeester Ahmed Aboutaleb nog op de avond van de aanslag een interview in Nieuwsuur. In dat interview sprak hij memorabele woorden:
“Hier tegenover u zit de burgemeester van Rotterdam. Maar het valt niet te ontkennen, en dat wil ik ook niet doen, dat hier ook een woedende moslim zit. Dit grijpt mij heel diep, tot in mijn ziel. Ik voel het in heel mijn lichaam. Ik heb vanmiddag verstijfd kennis genomen van wat daar gebeurde. En ik kan me niet voorstellen dat iemand in naam van welke religie dan ook zo koelbloedig mensen neermaait. Het is erg belangrijk dat moslims hier massaal afstand van nemen.”
“Verdwijn als je uiteindelijk in Nederland je plek niet kunt vinden met de manier waarop wij met elkaar een samenleving met elkaar willen bouwen. Als je het hier niet ziet zitten omdat je humoristen niet ziet zitten die een krantje maken, mag ik het zo zeggen? Ja, mag ik het zo zeggen? Rot toch op!”
Vooral zijn woorden ‘rot toch op’ gingen de hele wereld rond, dankzij het wandelende web dat velen in handen hebben. Dat heeft alles te maken met de emotionele epidemie. Met zijn woorden legt de burgemeester een missende link tussen twee bouwstenen waaruit attitudes van mensen bestaan: informatie en gedrag. Om de werking van een emotionele epidemie te begrijpen en te verklaren hebben psychologen een emotionele besmettingsschaal bedacht. Dat is een schaal die aangeeft op welke manier mensen kunnen reageren op een emotionele epidemie.
Deze schaal kent drie bouwstenen: een cognitieve bouwsteen die te maken heeft met informatie, een affectieve bouwsteen die is gebaseerd op emoties en stemmingen en die staat voor de sleutel van motivatie. De derde bouwsteen is een gedragscomponent.
Die emotionele besmettingsschaal kan ons helpen verklaren waarom het interview van de burgemeester viraal is gegaan. Het is de burgemeester gelukt om met zijn interview, waarin hij ook zelf zichtbaar geëmotioneerd is, de emotionele epidemie te stroomlijnen en de publieke opinie te beïnvloeden. Dat deed hij onder andere door te benoemen dat hij een woedende moslim is. Met die uitspraak weet hij enerzijds de gevoelens van velen te verwoorden en anderzijds verstrekt hij daarmee de informatie dat er moslims zijn die zulke terroristische daden afwijzen. Hoewel dat laatste voor mij geen nieuws is, kan ik me voorstellen dat dit voor een deel van de gepolariseerde, neoliberale samenleving, die in dit land de boventoon voert, wél nieuwe informatie is.
Dan zijn uitspraak ‘rot toch op’: volgens de emotionele besmettingsschaal verwijst die uitspraak naar gewenst gedrag; als je van plan bent om de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van godsdienst in dit land te ondermijnen, vertrek dan.
Zo’n 24 uur na de aanslag organiseerde burgemeester Ahmed Aboutaleb een solidariteitsmanifestatie op Plein 1940 in Rotterdam. Hij sprak daar namens alle Rotterdammers, want ook toen wist de burgemeester dat het zaak is de emotionele epidemie het hoofd te bieden. En ook toen legde hij een link tussen informatie en gedrag.
“Het slechtste wat we nu kunnen doen, is voldoen aan de verwachting van die terroristen; dat we haat en wraakgevoelens tussen bevolkingsgroepen toelaten in onze harten. Dat moeten we nooit laten gebeuren. We moeten evenmin laten gebeuren dat we muren gaan optrekken in onze samenleving. Dat mogen we nóóit doen, nu niet en in de toekomst niet. Daarom roep ik alle inwoners van Rotterdam, en iedereen die de vrede liefheeft, op om onze tolerante wij-samenleving te verdedigen. Om met mij, de gemeenteraad en alle Rotterdammers, voor te gaan in de strijd.”
Hoewel er op het plein naar schatting zo’n 4000 mensen waren, bereikte Aboutalebs speech een nog grotere, onzichtbare massa via het web. Ook nu weer geeft de burgemeester de publieke opinie een duwtje in de rug. In dit geval hanteert de burgemeester een ‘feedbackmodel’ van collectieve identiteit. Hij benadrukt dat we in een tolerante wij-samenleving wonen, waarin grote groepen ‘anderen’ ook deel uitmaken van de multidiverse, culturele stad die Rotterdam is.
In een poging de sociale paniek in te dammen, maakt de burgemeester in zijn speech duidelijk welke aspecten van de collectieve identiteit we aanvaarden en welke we afwijzen. Iedereen die zich openstelt voor deze informatie kan weer even cognitief ademhalen, de burgemeester introduceert een alternatief psychosociaal patroon.
De emotie-epidemie laait weer op als er in België een antiterreuractie plaatsvindt in Verviers, waarbij vermoedelijke jihadi’s worden gedood. De mentale verwarring is groot: het leger is zichtbaar in de straten van steden als Antwerpen en Brussel en de verkoop van kogelwerende vesten neemt explosief toe. Een gezochte terreurverdachte, waarvan vermoed wordt dat die zich in Spanje ophoudt, blijkt thuis te zitten, nota bene met enkelband.
De verwarring neemt toe als er in de media berichten verschijnen over mogelijke verbanden tussen in Nederland en België woonachtige jihadi’s. Dat betekent dat er voorlopig nog geen issue-vermoeidheid zal optreden. En dus nodigt Jinek burgemeester Aboutaleb uit in haar dagelijkse late avondprogramma. Zij kondigt aan met hem te spreken over zijn leiderschap, radicale moslims en bedreigingen.
In het gesprek kijkt Jinek terug op de speech die de burgemeester gaf op Plein 1940, waardoor hij volgens haar wereldberoemd is geworden. Aboutaleb legt nogmaals uit waarom hij vindt dat radicale moslims maar beter uit Nederland kunnen vertrekken. Hij zegt dat zijn reactie (‘rot toch op’) een vorm van frustratie is over het feit dat alles wat er na de dood van Theo van Gogh opgebouwd is, wederom zo goed als gesloopt is. Hij heeft een ware uitdrukking willen geven aan de emotie.
Jeugdigen van rond de 18 die willen vertrekken wil hij tegenhouden, maar volwassenen mogen vertrekken. “Diegenen die zelf buiten de samenleving gaan staan en denken dat zij ons kunnen corrigeren met een kalasjnikov, voor hen is de term ‘rot toch op’ nog te zacht”, aldus de burgemeester.
Indirect verwijst de burgemeester naar een dreiging van sociale paniek. Dat is niet best, want als er sociale paniek ontstaat kunnen mensen terugvallen op niet-sociaal, asociaal en ultra-individualistisch gedrag. Voorbeelden daarvan zijn in Rotterdam al gesignaleerd, het is dus zaak om de demoralisatie te lijf te gaan. En dat doet de burgemeester door een appèl te doen aan de moslimgemeenschap.
Hij roept de islamitische gemeenschap op begrip te hebben voor het feit dat veel christenen in Europa de vraag stellen hoe het kan dat er van hier jongeren naar het Midden-Oosten vliegen om daar de kleine groep christenen uit te moorden, terwijl zij moslims in de meeste gevallen liefdevol hebben opvangen. Dat is niet met elkaar te rijmen. De enige remedie hiertegen is volgens Aboutaleb dat de moslimgemeenschap begrip moet hebben voor deze vraag van de terecht bange Europeanen, en hen gerust moet stellen.
Zij hebben het medicijn in handen door met hun buren aan de slag te gaan, om duidelijk te maken dat er geen enkele reden is voor angst. Hij benadrukt dat de moslimgemeenschap niet verantwoordelijk is voor de daden die terroristen plegen, maar zij hebben dus het medicijn in handen, niemand anders.
In deze stellingname hanteert de burgemeester het devies: als je de bedreiging niet kunt wegnemen, elimineer dan in ieder geval de ervaring van de bedreiging. Want het mag duidelijk zijn dat het voor elke samenleving onmogelijk is de eventuele dreiging van terroristen weg te nemen. Toch valt hier een kritische kanttekening te maken: die wij-samenleving, vallen daar ook niet-gelovigen onder?
Ik liet op Twitter al weten: volgens Aboutaleb heeft de moslimgemeenschap het medicijn in handen. Toch denk ik dat ook anderen verantwoordelijkheid hebben. Al was het alleen maar omdat de psychologie ons leert dat de basis voor gebrek aan vertrouwen al eerder is gelegd en het systeem vatbaar heeft gemaakt voor een kritische omslag naar collectieve sociale paniek. Rot toch op? Nee, laten we met zijn allen de wortel van het vraagstuk bij kop en schotel aanpakken.
Hup wij-samenleving!
Dr. Marina Meeuwisse is Rotterdammer. Ze studeerde experimentele psychologie en media-pedagogiek en werkt als docent en onderzoeker bij het Expertisecentrum Maatschappelijke Innovatie (EMI) van de Hogeschool Rotterdam.
